Գրականություն. 18.09.2020
- Կարդա Պ.Բեդիրյանի «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից» գրքի հերթական հոդվածը
Դեմքի ուղղությա՞մբ, թե դեպի աջ
Երբ լսենք առա՜ջ հրամանը, մենք, առանց վայրկյան անգամ մտածելու, մեր քայլերը կուղղենք դեպի այն կողմը, ուր դարձել է մեր դեմքը։ Եվ այստեղ զարմանալի ոչինչ չկա։ Սակայն մեր հեռավոր նախնիները, եթե այդ նույն հրամանն ստանային, կքայլեին…. դեպի աջ։ Որովհետև առաջ (= առ +աջ) ստուգաբանորեն նշանակում է «դեպի աջ»։
Այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ աջ-ը նշանակեց «ուղիղ»։
Իմաստի այս անցումը սովորական երևույթ է ոչ միայն հայերենի, այլև ուրիշ լեզուների համար. ծանոթ շատ լեզուներում աջ միաժամանակ նշանակում է նաև «ուղիղ», «ճիշտ», անգամ «ճշմարիտ»։ Համեմատեք. правый «աջ» և правильный «ճիշտ», право «իրավունք», правда «ճշմարտություն»։ Անգլերեն right /ռայթ/, ֆրանսերեն droit /դղուա/, պահլավերեն ռասաթ ունեն հիշված երեք իմաստներն էլ։
Աջ բառի այս իմաստների հետ են ըստ էության առնչվում և աջել («ճիշտ կողմը շուռ տալ»), գործերը աջ գնալ («հաջողությամբ ընթանալ») արտահայտությունները, հենց ինքը՝ հաջողություն բառը։ Եվ ընդհակառակը, ձախ փոխաբերաբար նշանակում է «ոչ ճիշտ», «ձախորդ»։ Ձախել, գործերը ձախ գնալ, ձախողվել, ձախորդություն…
Ով գիտե, գուցե «աջ» >«ուղիղ», «ճիշտ» անցումը կապված է աջլիկության, իբրև ճիշտ ու նորմալ երևույթի ընկալման հետ։ Ով գիտե։ Փաստն այն է, որ առաջ (առջև), առաջարկել, առաջին, հաջորդ, հաջող… բառերի արմատն է աջ։
2. Առաջադրանք
- Քանի՞ լեզվի մասին խոսք կա այս տեքստում։
Տեքստում խոսվում է 5 լեզվի մասին՝ հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն, պահլավերեն:
- Ի՞նչ է նշանակել հին հայերենում առաջ բառը։ Հանդիպե՞լ եք նույն իմաստը ժամանակակից հայերենում։
Առաջ բառը հին հայերենում նշանակել է դեպի աջ, սակայն ժամանակակից հայերենում նույն իմաստով չեմ հանդիպել:
- Տեքստից գտիր երեք հնչյունափոխված բառ, բացատրիր՝ ինչ հնչյունափոխություն է տեղի ունեցել։
Մտածել – միտ
Ընկալում – ունկ
Ճշմարիտ – ճիշտ
- Գրիր սովորական, ծանոթ, ձախորդ, ճիշտ բառերի հականիշները։
Սովորական – արտասովոր
Ծանոթ – օտար
Ձախորդ – հաջողակ
Ճիշտ – սխալ
- Տեքստում գտիր հոգնակի գոյականները, բացատրիր դրանց կազմությունը։
Քայլեր – քայլ+եր
Նախնիներ – նախնի+ներ
Լեզուներ – լեզու+ներ
Իմաստներ – իմաստ+ներ
Արտահայտություններ – արտահայտություն+ներ
Մի վանկ ունեցող բառերը հոգնակիի ժամանակ ստանում են եր վերջավորությունը, իսկ երկու և ավել վանկ ունեցողները՝ ներ:
- Նշիր վայրկյան, նախնի, հրաման, հաջողություն գոյականների հոլովումները։
Վայրկյան – վայրկյանի
Նախնի – նախնիի
Հրաման – հրամանի
Հաջողություն – հաջողության
Համբարձում Մանջոյանի բլոգ 