Առաջին համաշխարհային պատերազմը (1914- 1918) սկսվել է օգոստոսի 1-իև’ պետությունների 2 ռազմաքաղ. խմբավորումների’ գերմանա-ավստրիական. (Գերմանիա, Ավստրո- Հունգարիա, Թուրքիա, 1915-ից’ Բուլղարիա) և Անտանտի (Մեծ Բրիտանիա, Ռուսաստան, Ֆրանսիա, Սերբիա, 1917- ից’ ԱՄՆ, ևն, ընդամենը’ 34 պետություն) միջև, որոնք հետապնդել են զավթողական նպատակներ:
Ռուսական կառավարությունն ու արևմտյան տերությունները հայկական կամավորական շարժումն օգտագործել են իրենց նվաճողական նպտակների իրականացման համար: Մինչդեռ հայկական կամավորական ջոկատների և հետագայում ստեղծված հայկական կանոնավոր զորամասերի հիմնական նպատակը հայ ժողովրդի ֆիզիկականգոյության ապահովումն էր և Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը:
Հոկտեմբերի 30-ին Օսմանյան Թուրքիան թույլատրել է գերմանական ռազմանավերին անցնել Բոսֆորի նեղուցով և ռմբակոծել ռուսական նավահանգիստները: Ի պատասխան’ նոյեմբերի 3-ին Ռուսաստանը պատերազմ է հայտարարել Թուրքիային. ռազմական, գործողությունները տեղի են ունեցել Կովկասյան ու Բալկանյան ռազմաճակատներում և Սև ծովում: Կովկասյան ռազմաճակատում (ձգվել է Սև ծովից մինչև Ուրմիա լիճը’ 720 կմ) Թուրքիան կենտրոնացրել է 300-հազարանոց բանակ’ ռազմական նախարար էնվեր փաշայի հրամանատարությամբ: Ռուսական զորքերի թիվը մոտ 200 հազար էր’ ցարի եղբոր, իսկ 1916-ից’գեն. Նիկոլայ Յուդենի- չի հրամանատարությամբ:
Ի տարբերություն ռուս-թուրքական պատերազմների’ այս անգամ թուրքական կառավարությունը հայերին զորակոչել է բանակ: Ավելին’ ներքին գործերի նախարար Թալեաթը դաշնակցությանը պաշտոնապես առաջարկել է թուրքական բանակում կազմակերպել կամավորական շարժում ռուսների դեմ: 1914-ի ամռանը Թալեաթը էրզրումում (Կարին) բանակցել է ՀՅԴ գործիչ Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հետ: Սակայն հայ քաղաքական կուսակցությունները մերժել են թուրքերի առաջարկը, որն էլ ավելի է սրել հայ-թուրքական հարաբերությունները:
Միևնույն ժամանակ’ 1914-ի սեպտեմբերին ցարի ընդունած հատուկ մանիֆեստով կոչ է արվել հայ ժողովրդին որպես կամավորներ զինվորագրվել ռուսական բանակին Արևմտյան. Հայաստանն ազատագրելու նպատակով: Կովկասի փոխարքա Իլարիոն Վորոնցով- Դաշկովն Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցին (Տփղիսեցի) հավատացրել է, որ նվիրվածության դիմաց հայերը կստանան ինքնավարություն: Հատկանշական է, որ նույնատիպ խոստումներ է տվել Թալեաթը արևմտահայերին’ Արևելյան Հայաստանը գրավելու դեպքում: Այդ ճակատագրական պահին շուրջ 300 հազար արևմտահայեր զորակոչվել են թուրքական բանակ, իսկ ավելի քան 200 հազար արևելահայեր զինվորագրվել են ռուսական բանակին: Նոյեմբերին թուրքական զորքերը ներխուժել են Կարսի մարզ և զանգվածային կոտորածներ կազմակերպել հայկական բնակավայրերում: 1914-ի դեկտեմբերի 9-ից մինչև 1915-ի հունվարի. 5-ը Սարիղամիշ քաղաքի մերձակայքում տեղի է ունեցել Կովկասյան ռազմաճակատի ամենաարյունալի ճակատամարտը: Թուրքական 90-հազարանոց բանակից զոհվել է 78 հազարը, իսկ Էնվեր փաշան հազիվ է խուսափել գերեվարվելուց: Ռուսների 60-հազարանոց զորքից զոհվել է 20 հազարը: Մարտերին մասնակցել է նաև Քեռու (Արշակ Գաֆավյան) կամավորորական ջոկատը:
Հայ հասարակա-քաղաքական շրջանները, դեռևս պատերազմից առաջ, ելնելով ցարական կառավարության 1914-ի հուլիսի 23-ի’ ռուսական բանակը կամավորներով համալրելու մասին որոշումից և հույս ունենալով, որ ռուսական բանակում հայկական զինված ջոկատների ստեղծմամբ կնպաստեն Արևմտյան Հայաստանի ազատագրմանը, բանակցություններ են սկսել Ի. Վորոնցով-Դաշկովի հետ: Ցարական կառավարությունը, հետամուտ լինելով իր շահերին Մերձավոր Արևելքում ու Արևմտյան Հայաստանում և վստահաբար ապավինելով Ռուսաստանի հանդեպ հայ ժողովրդի համակրանքին, 1914-ի սեպտեմբերին թույլատրել է կազմակերպել հայկական կամավորական ջոկատներ’ անորոշ խոստումներ տալով Արևմտյան Հայաստանի ապագա ինքնավարության մասին: Հավատալով ցարական կառավարության հավաստիացումներին’ կամավորական շարժմանը զորավիգ են եղել Գևորգ Ե Սուրենյանց կաթողիկոսը, հայտնի դաշնակցականներ Հակոբ Զավրիևը (Զավըյան), Ալեքսանդր Խատիսյանը, Արմեն Գարոն (Գարեգին Փաստրմաճյան), Համո (Համազասպ) Օհանջանյանը և ուր.: Կամավորական ջոկատներ կազմակերպելու և նրանց զենքով ու սննդամթերքով ապահովելու համար ստեղծվել է ռազմական խորհուրդ, որն իր ներկայացուցիչներն է ունեցել Ռուսական կայսրության բազմաթիվ հայաբնակ վայրերում, իսկ Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոն ենթաբաժիններ է ունեցել Մոսկվայում, Պետրոգրադում (Ս. Պետերբուրգ), Նոր Նախիջևանում, Մարիուպոլում, Բաքվում և այլուր:
Կամավորական շարժմանն զգալի նյութական օգնություն են ցույց տվել հատկապես Մոսկվայի, Պետրոգրադի, Բաքվի, Թիֆլիսի, ինչպես նաև Նյու Յորքի, Փարիզի, Լոնդոնի հայկական կոմիտեները (միայն 1915- ին հավաքվել է 1 մլն 444 հզ. ռուբլի), իսկ զենքով ու ռազմահանդերձանքով’ ցարական կառավարությունը: Կազմակերպվել է կամավոր. 8 ջոկատ: Հրամանատարներ են նշանակվել Անդրանիկը (Օզանյան, 1-ին ջոկատ), Դրոն (Դրաստամատ Կանայան, 2-րդ ջոկատ), Համազասպը (Սրվանձտյան, Յ-րդ ջոկատ), Քեռին (4-րդ ջոկատ), Վարդանը (Սարդիս Մեհրաբյան, 5-րդ ջոկատ), Արշակ Ջանփոլադյանը, ապա’ Գրիգոր Ավշարյանը [б-րդ ջոկատ, վերջինիս զոհվելուց հետո նրան փոխարինել է Հայկ Բժշկյանը (Գայ)], Հովսեփ Արղությանը (Իշխան, 7-րդ ջոկատ) և Նիկոլ Աղբալյանը (8-րդ’ պահեստային ջոկատ): 1915-ի վերջին կամավորների ընդհանուր թիվը հասել է 10 հազարի:
Կամավորական առաջին ջոկատները ռազմաճակատ են մեկնել 1914-ի նոյեմբերին: 1-ին ջոկատը կռվել է Խոյ – Դիլման – Վան, 2-րդը’ Իգդիր – Բայազետ – Բերկրի – Վան, 3-րդը’ Կաղզվան – Ալաշկերտ -Մանազկերտ – Բաղեշ, 4-րդը’ Սարիղամիշ -էրզրում ուղղություններում: Մարտական սխրանքներով հատկապես աչքի է ընկել կամավորական 1֊ին ջոկատը, որն ամենամեծն էր (1200 հոգի): 1915-ի ապրիլին ջոկատը հաղթական մարտեր է մղել Սալմաստ գավառի կենտրոն Դիլման քաղաքի մատույցներում’ Վանի ուղղությամբ, և ռուսական զորքերի հետ գլխովին ջախջախել Խալիլ բեյի 12-հազարանոց բանակը: Այդ հաղթանակը մեծ նշանակություն է ունեցել թուրքերի ներխուժումն Անդրկովկաս կանխելու համար: Անդրանիկի ջոկատը, հետապնդելով Խալիլ բեյին, անցել է թուրք- պարսկական սահմանը, նոր հարված հասցրել թուրքերին Խանասորի լեռնանցքում և մտել է Բաշկալե՝ խափանելով Վանի վրա գրոհող Ջևդեթ բեյի զորամասին օգնության հասնելու թուրքական պլանը:
Նույն ամսին Ազգային բյուրոյի որոշմամբ բոլոր կամավորական ջոկատները հետ են կանչվել’ մեկ հայկական բանակ ստեղծելու նպատակով: Անդրանիկը հրաժարվել է վերադառնալ: 5-րդ ջոկատի հիմքի վրա միավորվել են 2-րդ, Յ-րդ և 4-րդ ջոկատներն ու կազմել Արարատյան գունդը’ Վարդանի գլխավորությամբ: Ամենայն հայոց կաթողիկոսի օրհնությամբ գունդն ուղարկվել է Արևմտյան Հայաստան’ Բայազետ – Ալաշկերտով Վան հասնելու և տեղի հերոս պաշտպաններին օգնելու նպատակով: Հայկական կամավորական ջոկատներն զգալի օգնություն են ցույց տվել Ռուսաստանի կովկասյան բանակին Արևմտյան Հայաստանի մեծ մասի ազատագրման համար մղվող մարտերում’ Սարիղամիշում, Ալաշկերտում, Պարսկաստանում, ամենագործուն մասնակցություն են ունեցել Վանի, Բիթլիսի, Բաբերդի, էրզրումի, Երզնկայի ազատագրմանը: Ռևանդուզի ճակատամարտում (1916) հերոսաբար զոհվել է Քեռին: Ռուսական իշխանությունները, բարձր գնահատելով հայ կամավորների օգնությունը, միաժամանակ անվստահությամբ են վերաբերվել նրանց: Կամավոր, ջոկատներում տեսնելով ապագա հայկական բանակի կորիզը և Արևմտյան Հայաստանում հայոց պետականություն ստեղծելու հեռանկարը’ նրանք դեմ են եղել դրանց միավորմանը: Ավելին, 1915-ի դեկտեմբերին գլխավոր հրամանատարությունը ցրել է կամավորական ջոկատները և վերջիններիս հիման վրա ռուսական զորամասերի կազմում ստեղծել հայկական հրաձգային գումարտակներ: Այս քաղաքականությունը խիստ դժգոհություն է առաջացրել հայ կամավորների շարքերում: Այդուհանդերձ, նորաստեղծ հայկական գումարտակները, որոնք հավատացել են ռուսական զենքի հաղթանակին, գործուն մասնակցություն են ունեցել 1916-17-ին Արևմտյան Հայաստանում և Իրանում մղված մարտերին:
Հայկական կամավորական ջոկատները (շուրջ 50 հազար զինվոր) մարտնչել են նաև Անտանտի մյուս երկրների բանակներում: Նրանցից կազմված Հայկական (կամ Արևելյան) լեգեոնը մասնակցել է Մերձավոր. Արևելքում Թուրքիայի դեմ մղված ռազմական գործողություններին և իր առաջին մարտական մկրտությունն ստացել է Արարայի ճակատամարտում (1918-ի սեպտեմբերի 19)’ ֆրանսիական բանակի կազմում: Ռուսաստանում Փետրվարյան հեղափոխությունից (1917) հետո ռուսական բանակի հրամանատարությունը, ելնելով ռազմաճակատը պահելու անհրաժեշտությունից, լրացուցիչ միջոցներ է ձեռնարկել հայկական գումարտակները համալրելու և սպառազինելու ուղղությամբ: Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից (1917) հետո Ռուսաստանը դուրս է եկել պատերազմից, և նրա զորքերն սկսել են լքել Արևմտյան Հայաստանը:
Նախկին կամավորական ջոկատներից և ռուսական բանակում ծառայող հայ զինվորականներից (մասամբ նաև ռուսներից) ստեղծված հայկական կամավոր, զորաջոկատները որոշ ժամանակ անհավասար մարտերում դիմադրել են թուրքերին: Խախտելով 1917-ի դեկտեմբերի 5-ին կնքված Երզնկայի զինադադարը’ թուրքական զորքերը հարձակման են անցել և վերագրավել Արևմտյան Հայաստանը: Առաջին աշխարհամարտն ավարտվել է 1918-ի աշնանը’ Անտանտի հաղթանակով: Պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից ու Մուդրոսի զինադադարից (1918-ի հոկտ. 30) հետո թուրքական զորքերը թողել են Հայաստանի Հանրապետության տարածքն ու Կարսի մարզը, վերականգնվել է 1914-ի ռուս – թուրքական սահմանը: Ռուսական կառավարությունն ու արևմտյան տերությունները հայկական կամավորական շարժումն օգտագործել են իրենց նվաճողական նպտակների իրականացման համար: Մինչդեռ հայկական կամավորական ջոկատների և հետագայում ստեղծված հայկական կանոնավոր զորամասերի հիմնական նպատակը հայ ժողովրդի ֆիզիկականգոյության ապահովումն էր և Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը: Այնուամենայնիվ, կամավոր, շարժումը պատմության մեջ մնացել է որպես հայ ազգային ազատագրական. պայքարի ամենավառ էջերից մեկը:
Համբարձում Մանջոյանի բլոգ 